Tystnaden (1963)

Ik heb deze film eerder gezien en ik vond er toen niks aan. Dat is na deze herziening niet anders. Het is zo’n typische Bergman film met een uitermate neerslachtig verhaal vol symboliek over twee zusters, die elkaar (om onduidelijke redenen) het leven zuur maken. Ik heb als doodgewone filmconsument geen zin om de diepere betekenis van al die metaforen te achterhalen. De cinematografie en het acteerwerk zijn weliswaar uitstekend, maar het verhaal is in mijn ogen veel te somber en zwaar op de hand om tot een positief eindoordeel te kunnen komen.

Op zich is dit niet moeilijk te volgen, maar de angel zit in wat niet gezegd wordt. Bepaalde zaken uit het verleden van de twee zussen zullen voor eeuwig in stilte gehuld blijven. Ester (Ingrid Thulin) is het geweten. Ze beantwoordt aan de strenge, traditionele normen en waarden van hun puriteinse opvoeding. Van lichamelijkheid heeft ze een afkeer. Gelukkig is ze niet, want ze heeft zelfdestructieve neigingen met haar overmatige gebruik van drank en sigaretten. Anna (Gunnel Lindblom) is haar tegenpool. Zij zoekt het lichamelijke op, volgt haar instinct, is hedonistisch. Om haar oudere zus te chocqueren overdrijft ze de promiscuïteit van haar escapades. Isolement en vervreemding staan centraal: het koeterwaals van het personeel, de tank die om onbekende reden het stadje binnen rijdt, de onmogelijkheid om te communiceren, de gesloten deur, eenzaam sterven... Het gelaat van Ingrid Thulin drukt wanhoop en machteloosheid uit. Het jongetje is het meest hoopvolle personage. Met verwondering schippert het tussen de twee vrouwen, steekt van beiden wat op en weet enig contact te leggen met z'n omgeving. Schaduwen en spiegels werken een beklemmende sfeer in de hand. We zien veel close-ups van gezichten. De camera beweegt langzaam en horizontaal. Snellere beweging krijgen de personages door een raam te zien. Zij staan stil terwijl de onbegrijpelijke wereld beweegt. Lichamelijke en seksuele taboes werden doorbroken: urineren, zelfbevrediging... Een paar weken tevoren waren in de V.S. de censuurregels versoepeld. Veel Amerikanen gingen hiernaar kijken om de verkeerde reden.

Twee zussen stranden in een hotel. De ernstige ziekte van Ester (Ingrid Thulin) zorgt ervoor dat Anna (Gunnel Lindblom) geen kant meer op kan. Zoals vaker bij Bergman verwordt de wereld tot een microkosmos. Het grote daarbuiten is een enigma. Beroemd is het moment waarop Anna’s zoon Johan (Jorgen Lindstrom) een tank ziet passeren in het vreemde land met haar vreemde taal. Komen we ergens in Tystnaden dichterbij de wil om te begrijpen? In de leegte van het hotel wint het conflict het van de toenadering. Tystnaden is het zwaarmoedige sluitstuk van Bergmans zogeheten God-trilogie. Ontdaan van enige context is dat label hier nogal misleidend: in deze desolate filmwereld is God vooral een abstractie, een vervlogen kracht die je constant ontglipt. Roger Ebert verwoordde dat heel treffend. Voor hem verwijst alleen Nattvardsgästerna (1962) direct naar de stilte van God. Såsom i en spegel (1961) beperkt zich tot implicaties, waarop Tystnaden dan de staat van de wereld voorbij de theologie laat zien. Stilte verwordt tot afwezigheid, de eenzaamheid is tastbaar. Het mysterie van Bergmans beste film kent geen simpele oplossingen. Misschien zijn er überhaupt geen antwoorden, aangezien zelfs haar vragen zich niet gemakkelijk laten ontsluiten. Tystnaden is daarmee een interessante tegenhanger van Persona (1966). Beide titels hullen zich in meerdere dikke betekenislagen, maar Persona is gerichter geanalyseerd en spreekt nog een stuk directer tot de verbeelding. Het raam waardoor Johan de wereld bekijkt is een spiegel geworden. Bron beschouwing