Bronenosets Potyomkin (1925)

Stem nummer 1000, wat wil je dan zien. Uiteindelijk kwam ik bij deze uit, die ik voor een stukje kende van CKV II jaren terug en deze ook kende als één van de meest invloedrijke films aller tijden. Enfin, een typische Sovjetfilm. Sowieso vanwege het onderwerp dat men aansnijdt (met alle historische onjuistheden) maar ook doordat er geen hoofdrol is: iedereen is gelijk. Eisenstein brengt dit alles op een fijne manier. Soms mooie abstracte beelden (die slaapzaal met driehoeken, de bootjes die varen naar de Potemkin of de zwarte rook in de lichte lucht en de witte schittering van de zon in de donkere zee in één beeld). Ook de montage valt op. Soms voelt het wat onwennig aan, maar verder weet Eisenstein bijzonder veel dynamiek te creëren met alle tempowisselingen. Verder werkt de muziek meestal prima mee. En natuurlijk heeft de film één van de tien bekendste scènes uit de geschiedenis van cinema. Uiteindelijk is niet alles even spannend of interessant en zeker het laatste hoofdstuk na de climax voelt wat slapjes aan (ondanks ook weer enkele mooie beelden). 4,0*.

“Revolutie is oorlog en van alle oorlogen is deze de enige rechtvaardige”. Met dit citaat van Lenin begint de film en de film is dan ook in wezen een oorlogspropagandafilm maar zo goed gemaakt dat de Russen hiermee laten zien niet onder te doen voor Leni Riefenstahl. Als in de film de gewelddadige opstand uitbreekt roept iemand “Dood aan de Joden!” maar die krijgt vuile blikken van de rest want dat is natuurlijk niet de juiste oorlog die hier wordt gevolgd en verheerlijkt, maar de film lijkt wel de futuristische stijl van de fascisten te kopiëren met een liefde voor machines, snelheid, kracht, geweld, oorlog, chaos, mensenmassa’s en opzwepende crescendo’s. De oorlogsretoriek is ook mooi: de onderliggende solidariteit van “één voor allen, allen voor één” wordt “één tegen allen, allen tegen één” als de vijand wordt geconfronteerd. De film laat echter ook opzichtig en in een wat expressionistische stijl de lelijkheid van het leven van de gewone mensen in die tijd zien – van het moeten eten van bedorven vlees waar de maden door heen lopen tot arme en gehandicapte mensen – alsmede de wrede onderdrukking door de officieren c.q. elite die de revolutie c.q. oorlog rechtvaardigt. De film deed me daardoor ook wat aan Lynch’s Eraserhead denken. Maar bovenal is de film verrassend fris en overtuigend voor een oude, stomme film uit 1925: het verhaal is gewoon spannend, de muziek ondersteunt de actie en emotie effectief en de beelden zijn prachtig en intrigerend. En het is niet moeilijk voor te stellen dat in die tijd heel veel in de film zeer vernieuwend was. Dat maakt de film een terechte klassieker.

De Potjomkin, genoemd naar een achttiende-eeuwse veldmaarschalk, was een oorlogsschip van meer dan honderd meter lang, met stoommachines en geschuttorens. Eisenstein gebruikte de Dvenadsat Apostolov ("Twaalf Apostelen"), een ouder oorlogsschip dat ironisch genoeg deel uitmaakte van de tsaristische vloot die de muiterij neer moest slaan. Omdat dat schip aangemeerd lag, komt de steven nooit in beeld. In het begin is de protagonist de matroos Grigory Vakulinchuk. Als bolsjevist gelooft hij in een opstand van de arbeidersklasse. Zijn weigering borsjtsj met rot vlees te eten is de aanzet tot de muiterij. Na een halfuur wordt hij doodgeschoten. Daarna is er geen hoofdpersonage meer, maar gaat het om de strijd tussen het proletariaat en de vertegenwoordigers van Staat en Kerk. Er is een fel contrast tussen de sjofele matrozenpakken en de strakke officiersuniformen. Even revolutionair als de marxistische ideeën was de montagetechniek van Eisenstein. In hoog tempo springt hij van massascènes naar individuele reactieshots en veelzeggende close-ups, bijvoorbeeld van die maden in het vlees. Na de dreigende woorden van een officier zien de matrozen schimmen van zichzelf, opgehangen aan de ra. Een mooi detail is een meeuw die toevallig voorbijvliegt. Talloze figuranten werden ingezet voor de verwelkoming in de haven van Odessa, met een massa die de pier op loopt. De vlag op het einde is wit, maar meestal werd die rood gekleurd, de kleur van het communisme. De trappenscène is fictief, al schoot het leger een half jaar eerder wel op de massa voor het Winterpaleis in Sint-Petersburg. De laarzen van de kozakken geven de dreiging aan. Iconisch zijn de beelden van het rollende kinderwagentje, de schoen op het jongenshandje en de door een kogel getroffen pince-nez. De indrukwekkende montage vindt een goed evenwicht tussen de razernij van de bewegende massa en de emoties van individuen.